Spichrze w Grudziądzu

Niema w Grudziądzu drugiego miejsca, które byłoby tak mocno związane z miastem, jak 26 zabytkowych spichrzy na stromej skarpie nad Wisłą. Wizerunek tych obiektów identyfikowany jest z zachodnią panoramą miasta już od XIV wieku.

Odległe są już jednak czasy, kiedy rozwinięty handel, szczególnie wzdłuż Wisły, skłonił kupców do budowania wielkich magazynów- spichrzów. W pewnych okresach naszych dziejów pełniły one również charakter typowo obronny- włączone w system murów miejskich. Murowane z cegły, ściany ich wskazują na wiele faz budowy i przebudowy.

W kilku dolnych kondygnacjach wyraźnie widoczny układ cegieł gotycki, w kondygnacjach wyższych przeważnie nieregularny.

Od strony ulicy Spichrzowej dwukondygnacjowe ( sporadycznie trzy i czterokondygnacjowe),

od strony Wisły trzy –do sześciokondygnacjowe z przewagą tych ostatnich.

Wewnątrz kondygnacje w większości z zachowanymi konstrukcjami drewnianymi i stropami belkowymi. Dachy siodłowe, kryte przeważnie dachówką, elewacje wsparte wysokimi szkarpami, często wielouskokowimi.

Budowę rozpoczęto w 1346 roku spichrzem „Bornwalda” obecnie przez niektórych identyfikowanym z Nr 9 bez dostatecznych podstaw ze wspomnianym wyżej spichrzem „Bernwalda „

Obecny spichrz Nr 9 ( narożny przy Bramie Wodnej) zbudowany w. XVI/XVII.

Odnowiony w1966 roku, w tym czasie wbudowano w dachu lukarny.  W elewację frontową wmurowano armatnią kamienną kulę.

Spichrz  Nr 11  wzmiankowany jako własność  Czapskiego ( być może Tomasza starosty radzyńskiego)[1].w  latach 1952 -5  z usunięciem we wnętrzu konstrukcji drewnianych i wprowadzeniem stropów ogniotrwałych

Spichrz  Nr 13  Zbudowany zapewnie II połowie XVII wieku, pierwotnie stanowiący całość  z obecnym  nr 15

Spichrz  Nr 15 Analogiczny,  z wejściem osi skrajnej zamkniętym półkoliście

Spichrz  Nr 17  Zbudowany w koniec  w. XVII, być może  z wykorzystaniem murów wcześniejszego. Drzwi ze starymi okuciami.

Spichrz  Nr 19   Zbudowany lub przebudowany  w.  XVII silnie przekształcony pocz. W. XX między innymi elewacja od strony ulicy przenicowana.

Spichrze  Nr 21 i 23 .Zw. XVII, gruntownie przebudowane  na cele mieszkalne oraz nadbudowane  w. XIX-XX

Spichrz  Nr  25   Z w. XVI lub  pocz. w.. XVII  przekształcony na dom mieszkalny

Spichrz  Nr  27   Z w . XVI lub XVII, całkowicie przebudowany na cele mieszkaniowe początek XX wieku.

Spichrz  Nr 29  Budowla z nieokreślonej epoki, gruntownie przebudowana w duchu eklektyzmu II połowy XIX wieku na cele mieszkaniowe.

Spichrze  Nr 31,33,35, wzmocnione od strony zachodniej  szkarpami (przyporami )

Spichrze  Nr 37 Budowla z nieokreślonej epoki, przebudowana  1877-1907 na dom mieszkalny.

Spichrze  Nr 39, 41, Zbudowane zapewnie w XVI wieku. Przebudowany w II połowie XVII i XIX wieku. Elewacja sześciokondygnacjowa, wzmocniona  trzema dwuskokowymi szkarpami.

Większość tych budowli pochodzi z XVI i XVII wieku, przebudowanych  w XIX i XX w.

O wcześniejszym pochodzeniu niektórych z nich świadczą informacje mówiące np. że odbudowane w XVII w. spichrze nr nr 17,43,45 stawiane były przy  wykorzystaniu murów wcześniejszych budowli, podobnie  przy przebudowie w XIX wieku spichrzów  nr 55 i 57. Warto również wspomnieć  o pewnych informacjach  charakteryzujących  niektóre budynki.

I tak  Nr 47 zbudowany w XVI wieku zachował widoczny dokument przebudowy 1771 r. mimo spalenia  w 1945mr.,jest nim płaskorzeźba pod gzymsem z alegorią handlu, monogramem PC i datą  1771,[2]

Nr 49 i 51 zbudowane w XVI w. i przebudowane w XVII/XIX w., połączone z budynkiem dawnego kolegium jezuickiego krytym, murowanym przejściem wspartym na arkadzie- czynnym, gdyż dawne kolegium zajmuje obecnie Urząd Miejski, a część jego wydziałów znajduje się w spichrzach nr 49-53. (podobny, lecz późniejszy ganek łączył z jednym ze spichrzów zaplecze hotelu "Królewski Dwór" przy Rynku)

        Na uwagę zasługuje  też fakt  gruntownych prac  konserwatorskich w spichrzach o nr 9-17 , Brama Wodna,   i przeznaczenia ich na cele  muzealne, daje to duże gwarancje dbałości o stan tych obiektów.

 Dalsze budowano od 1365 r., w roku 1504 wzmiankowanych było już 14 spichrzy murowanych. W 1959 r. po pożarze pozostało zaledwie sześć. Kolejny pożar w 1903 r. przyniósł jeszcze większe szkody, ponieważ po tym kataklizmie rozpoczęła się gruntowna przebudowa, kontynuowana również w czasach późniejszych, w wyniku, której spichrze nr 19-31, 37 oraz 55 i 57 przebudowane zostały na cele mieszkalne.

Zniszczone zostały elewacje zewnętrzne, poszerzono otwory okienne, a w ostatnim czasie w niektórych spichrzach dobudowano balkony ogromnie pogarszające wygląd całego zespołu.

Wzdłuż dzisiejszej ul. Spichrzowej stało ich 14, w większości murowanych, co świadczyło o doniosłej roli Grudziądza w handlu rzecznym regionu. 100 lat później było ich 16. Lokalizację zawdzięczały bliskości portu, znajdującego się u podnóża skarpy, a jednocześnie ich grube, strome mury zewnętrzne o małych okienkach zapewniały obronę przed wrogami i zabezpieczały zbocze przed osuwaniem. Z uwagi na topografie terenu budynki kilkukondygnacyjne od strony Wisły (do 6 kondygnacji), od strony miasta były zaledwie parterowe lub piętrowe, ustawione kalenicowo, kryte dwuspadowymi dachami. Wewnętrzna konstrukcja była drewniana, z belkowymi stropami i stan ten zachowano podczas przebudowy i odbudowy w następnych stuleciach. Prawdopodobnie już w dawniejszych czasach, podobnie jak na XVIII-wiecznych rycinach, z nabrzeżem były połączone drewnianymi rynnami spadowymi, przez które zsypywano zboże bezpośrednio na łodzie i statki. Komunikację miasta z portem zapewniała stojąca na południowym krańcu ulicy obronna Brama Wodna, później pojawiły się 2 dodatkowe furty.
Oprócz handlu zbożem, spichrze okresowo pełniły inne role, np. jeden z nich w latach 1603-1608 (lub do 1618 r.) służył jako świątynia ewangelicka, po utracie kościołów na rzecz katolików. Podczas odbijania Grudziądza z rąk szwedzkich w 1659 r. większość spichrzów spłonęła, ocalało 6. Odbudowa trwała do XVIII w., dawne szersze parcele podzielono na węższe, co pozwoliło na zwiększenie liczby budynków do około 30. W XIX w. kolejne spichrze i magazyny o konstrukcji szkieletowej pojawiły się również w sąsiedztwie na terenie miasta oraz na nabrzeżu wiślanym (niezachowane). Pięć budynków spłonęło w 1903 r., niektóre dostosowano do potrzeb mieszkalnych, wybijając duże okna i montując na elewacjach balkony. W 1909 r. na wysokości ul. Ratuszowej zbudowano monumentalne schody (później nazwane Schodami Słowackiego). Poważne zniszczenia miały miejsce podczas walk o miasto w 1945 r. Odbudowa trwała w latach 1946-1966. Obecnie niektóre nadal pełnią funkcje magazynowe, częściowo mieszkalne, parę służy po adaptacji potrzebom Muzeum w Grudziądzu, w jednym, połączonym krytym przejściem przerzuconym nad ulicą z gmachu dawnego kolegium jezuickiego znajduje się część biur Urzędu Miejskiego (podobny, lecz późniejszy ganek łączył z jednym ze spichrzów zaplecze hotelu "Królewski Dwór" przy Rynku). Spichrze, wzniesione jako zwarty blok i stanowiące o wyjątkowości nadwiślańskiej panoramy, co podkreślił już w XVI w. Sebastian Klonowic w poemacie "Flis" (pisząc o "Grudziądzu czerwonym"), stały się symbolem miasta, co obecnie podkreśla nocna iluminacja.
Relikty murów gotyckich o wątku wendyjskim zachowały się w dolnych kondygnacjach tylko niektórych z nich, jednak ceglane lico ścian od strony Wisły, wspartych potężnymi przyporami sprawia, że spichrze na pierwszy rzut oka sprawiają wrażenie średniowiecznych. Jedynymi elementami dekoracyjnymi były godła, którymi oznaczano budynki. Do naszych czasów zachowała się Alegoria Handlu z 1771 r. (ul. Spichrzowa 47).
14 listopada 2017 z ręki prezydenta RP spichlerze grudziądzkie zostały wpisane na listę Pomników Historii^[1].

---

[1] Katalog Zabytków sztuki w Polsce „t .XI ,zeszyt 7 str.30-33

[2] Henryk Stopikowski, Poznajemy zabytki Grudziądza, zeszyt  nr 8

Okolice Grudziądza na sterej pocztówce, Rund Grudziadz auf alten Ansichtskarten, Around Grudziadz on Old Postcards

Ukazał się na rynku wydawniczym kolejny album z przedwojennymi i starszymi widokówkami, ukazującymi miejsca, których dziś już nie ma lub bardzo się zmieniły.

Było już pięć albumów ze starymi pocztówkami z naszego miasta w cyklu „Grudziądz i okolice na starej karcie pocztowej”. Jest to już szósty album, tym razem zawierający dawne, głównie niemieckie pocztówki, przedstawiające miejscowości powiatu grudziądzkiego. „Okolice Grudziądza na starej pocztówce” Wszystkie gminy powiatu grudziądzkiego uwidaczniają z herbem gminy historię powstania.

Zebrane tym razem stare pocztówki, pochodzące z takich miejscowości jak Rogoźno, gmina Grudziądz, Łasin, Gruta, a także Grupa, chociaż jest to miejscowość z innego powiatu, ale blisko Grudziądza. Na wstępie albumu jest zamieszczony herb powiatu, a w środku albumu około dziesięć pocztówek poświęconych każdej wymienionej w książce miejscowości. Są ciekawe historyczne miejsca, które dzisiaj już nie istnieją, jak posterunek straży przygranicznej w Świerkocinie oddzielający państwo polskie od Prus. Są pozdrowienia z Mokra, czyli Mokrego pod Grudziądzem, jest szkoła w Zakurzewie i wiele innych zapomnianych obiektów

Historia pocztówki na ziemiach polskich

                  O wynalazcy i pojawieniu pierwszych pocztówek sygnalizowałem, już wcześniej w albumach „Grudziądz i okolice na starej karcie pocztowej „ Tom I strona.

     Wskazać należy, że pierwsze pocztówki ukazały się w zaborze austriackim w 1869  r., w zaborze pruskim 1970 r., a zaborze rosyjskim w 1872 r.

Polskie dotychczas znane zostały wydane 1892 r., były drukowane w drukarni Edmunda Osuszki we Lwowie. Jednobarwne z widokiem budowli Lwowa i Krakowa.

Kartki pocztowe nazywano początkowo widokówkami, pocztówkami, kartami ozdobnymi, listewkami i pisankami, bardzo szybko stały się popularne. Już od roku 1893 w Galicji zostało założone nieoficjalne stowarzyszenie filokartystów przy Krakowskim Związku Polskich Zbieraczy Kart Pocztowych, a w 1898 r., z inicjatywy Mikołaja Maksymiliana Urbańskiego powstała odrębna Sekcja Zbieraczy Kart Pocztowych. Organizowano wystawy zbieraczy.

      W 1900 roku Towarzystwo Dobroczynności w Warszawie zaprezentowało ekspozycje i ogłoszono konkurs na polską nazwę karty. Wśród publiczności zwiedzającej, największe uznanie uzyskała nazwa „ pocztówka „ i to ona wygrała konkurs.

Jak się okazało, jej autorem był późniejszy noblista Henryk Sienkiewicz, występujący pod pseudonimem Maria z R?

        W latach 70, i 80. XIX w. przy produkcji kart pocztowych stosowano wiele technik poligraficznych. Pierwsze pocztówki drukowano metodą litografii, jest to rodzaj druku płaskiego, gdzie rysunek wykonuje się na gładko wypolerowanym kamieniu wapiennym.

Na kamień ten nanosiło się grafikę, a następnie zakwaszało się w słabym roztworem kwasu azotowego i gumy arabskiej. Technika wykonania pocztówek świadczyła o skomplikowanym procesie produkcji. Już w 1879 r. wydrukowano pierwsze karty pocztowe techniką światłodruku, czyli fototypii, a później już techniką fotograficzną.

 

  Kartka z  historii Powiatu Grudziądza

     

Powiat grudziądzki w roku 1921, jako powiat graniczny, posiada 50 klm. granicy polsko-niemieckiej. Prócz tego graniczy z powiatami: lubawskim, brodnickim, wąbrzeskim, chełmińskim i świeckim, oraz terenem wydzielonego z powiatu miasta Grudziądza. Tak pisał ze statystyki Tadeusz Ziółkowski w miesięczniku krajoznawczym „ Ziemia”z maja 1925 roku

         

          Według spisu ludności z dnia 30 września 1921 roku liczy powiat grudziądzki 43419 dusz, w tym 20890 mężczyzn i 22529 kobiet. Z tego przypada na  Łasin 2191 ( 1024 mężczyzn  i 1167 kobiet) i na miasto Radzyn  1593  ( 761 i 832 kobiet) .Największą gminą wiejską powiatu  jest  Małe Tarpno, liczące 1880 mieszkańców , zaś  największym  obszarem dworskim  Rogóżno zamek, liczący 467 mieszkańców. Oprócz  miast Łasina i Radzyna  należy do powiatu grudziądzkiego 80 gmin wiejskich  i 70 obszarów dworskich. Powiat  podzielono  na  34 obwody wójtowskie  i 32 obwody stanu cywilnego. Do tego  dochodzą  urzędy policyjne  i stanu  cywilnego miast  Łasina  i Radzyna.

Powiat posiada  11 katolickich parafii kościelnych i 5 ewangelickich . Liczba  szkół  powszechnych  wynosi 86 z 135 nauczycielami. Siedzibą  powiatowej  inspekcji szkolnej  jest Łasin. Powiat grudziądzki należy do  sądu powiatowego i okręgowego w Grudziądzu, oraz do sądu apelacyjnego w Toruniu.

Powiat przecina  kolej żelazna na linii a) Laskowice – Jabłonowo (stacje Niewałd, Mełno, Boguszewo, Linowo i Bursztynowo,  b) Grudziądz –Gardeja  ( stacje: Owczarki , Rogóżno ,  i Gardeja dworzec, c) Gardeja –Łasin   ( stacje: Wydrzno, Szembruk  i Lasin  i d) Jabłonowo – Zawda  ( stacje: Buk , Szarnos, Plesewo i Zawda ).

                           W powiecie  grudziądzkim znajduje  się 10 posterunków policji państwowej i 4 posterunki graniczne oraz dwa komisariaty straży celnej. Powiatowa Komenda znajduje się w Grudziądzu.       Na terenie  powiatu grudziądzkiego  znajdują się miedzy innymi następujące  organizacje: 25 Towarzystw Powstańców i Wojaków, 2 bractwa strzeleckie ,4 towarzystwa  Obrony Kresów  Zachodnich,8 kółek rolniczych, 3 ochotnicze  Straże Pożarne, 3 towarzystwa  ludowe,2 towarzystwa „Sokoła”, T.C.L i Oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego.

              Za czasów zaborczych Polacy zaboru pruskiego toczyli zawzięty bój o życie i śmierć z potężną niemczyzną. Widząc, że poszczególne jednostki giną w morzu niemieckiej kultury, Polacy poczęli tworzyć zwarte szeregi organizacji szczególnie kulturowo-oświatowych,które były pionierami a często krzewicielami ducha polskiego w byłym.Zaborze pruskim. W tej pracy Pomorze nie ustępowało innym częściom „ zaboru pruskiego. I na Pomorzu były te kadry towarzystw „ Sokoła”,” Czytelni ludowych”, towarzystw ludowych „ i szereg organizacji Zawodowych. Wśród ziemian i włościan odegrały wybitną role kółka rolnicze, dając swym członkom w walce z zaborcą silną broń do ręki, jaką jest uświadomienie narodowe i wyrobienie fachowe. Powiat grudziądzki posiadał dwie takie placówki. Są to kółka rolnicze w Łasinie i Radzynie założone około 1860 roku, zreorganizowane w 1907r,

W roku 1019 założono kółko rolnicze w Szembruku,1921 r. w Rogóżnie,1924 r. w Świętem.

Kółka utrzymują łączność wśród sfer rolniczych i usiłują  podnieść poziom kultury rolniczej przez  wykłady, prowadzenie wzorowych gospodarstw, wycieczki, dostarczanie dobrego siewu, ułatwienie zbytu produktów i.t.p

 

 

GMINA  GRUTA -opis herbu

Jego kształt, forma i treść wyrażają się w następujących elementach: tarcz herbowa została podzielona na dwie równe części. Po prawej stronie heraldycznej znajduje się biały anioł na czerwonym tle. Na lewym polu o zielonym tle przeciętym pasem niebieskim znajduje się złoty kłos pszenicy.
Symbolika poszczególnych elementów herbu jest następująca:
Anioł został skopiowany z chorągwi komturstwa pokrzywieńskjego i symbolizuje pokój. Przypomina również białych mnichów benedyktynów,  którzy działali na Ziemi Chełmińskiej. Zamek krzyżacki w Pokrzywnie został pobudowany na wcześniejszym grodzisku polskim istniejącym tu od VIII wieku o nazwie Koprzywno - później Pokrzywno.
Krzyżacy przyjęli prawdopodobnie postać anioła od istniejącego już wówczas Zakonu Benedyktynów.
Podsumowując: anioł umieszczony w herbie gminy zapewnia pokój jej mieszkańcom.
Zielone tło lewego pola symbolizuje urodzajne ziemie gminy i gospodarność jej mieszkańców. Pas niebieski przypomina bogactwo terenów wodnych, jak: liczne jeziora i  cieki wodne, w tym rzekę Osę (pierwszą granicę państwową wytyczoną przez odwiedzającego te tereny króla Bolesława Chrobrego) , a między nimi w szczególności Jezioro Mełno znane ze znamiennych zdarzeń historycznych. Nad tym jeziorem król Władysław Jagiełło obozował w dniu 21 września 1410 roku, a w 1422 roku podpisał pokój z Krzyżakami.
W 1939 roku żołnierz polski toczył tu bohaterski bój z hitlerowskim najeźdźcą.
Złoty kłos pszenicy symbolizuje w heraldyce dobrobyt i urodzaj, które to dobra mieszkańcy gminy pragną zapewnić swą pracą dla siebie i przyszłych pokoleń.

                                
                           

    GMINA ROGÓŻNO  -rys historyczny z 1924 roku

   .( 14 km od Grudziądza),wieś o1000 m,nad Preczwą, dopływem Ossy, z ludnością w większości polską, Kościół katolicki z końca z materiałów XIII w., gotyk z nieobrobionych kamieni polnych z niską czworoboczną wieżą od zachodu,którą miano dobudować z materiału z dawnego zamku, za wojen szwedzkich dwukrotnie spalony, został odrestaurowany w XVIII i XIX w. W roku 1909 zostało wnętrze stylowe odnowione przez artystów niemieckich. Z tego czasu pochodzi neobarokowy wielki ołtarz, z rzeźbą Serca Jezusowego i obrazem św. Wojciecha, ambona, organy  oraz malowidła na sklepieniu. W skarbcu wiele starych haftów, wśród nich bogato haftowany ornat z roku 1737. Trzy kilometry na wschód Podzamcze Rogozińskie , wieś o 3oo m . Koło wsi  w malowniczym położeniu na wzgórzu  u zbiegu rzeki Osy i Gardęngi  okazałe ruiny zamku Rogózno. Zbudowali go krzyżacy w końcu XIII w., początkowo jako drewniany. Posiadał niegdyś 7 bram i 22 wież, a tak się podobał cesarzowi Karolowi IV,  że chciał go nabyć na zamek cesarski. SZEMBRUK-  ( 27 km od Grudziądza) Podobnie jak sąsiednie wsie ostatnią ku północy  wieś polska  na pograniczu  etnograficznym, wzdłuż którego w tym  miejscu  ściśle przeprowadzono granice polityczną. Kościół drewniany z 1715 roku, po spaleniu poprzedniego przez Szwedów, stoi na małym wzgórzu nad Gardęgą.

                                    GMINA  RADZYŃ CHEŁMIŃSKI

Radzyń  ( 40 km od Grudziądza ) Położony nad niewielkim jeziorem 83 m. n.p.m. z kościołami obu wyznań i synagogą. W zaraniu dziejów pojawia się Radzyń ,jako gród pruski, który w roku 1015 zdobył i zniszczył Bolesław Chrobry. W roku 1285 po stłumieniu powstania pruskiego zaczęto budowę  murowanego zamku, a równocześnie miasto otrzymało prawo magdeburskie. Wykończono go w roku 1310. Za  czasów krzyżackich  był zamek siedziba komturów . Za polskich czasów był zamek siedzibą starostów grodowych, a w XVI wieku został całkowicie  przebudowany.  Katolicki  kościół  farny jest to gotyk z lat 1310-40 z ciężką więżą  i drewnianym pułapem. Kościół jest jednonawowy ,ceglany, ma 41,5 m długości. Zarówno fasadę jak i  płasko zakończoną  absydę zdobną gotyckie przyczółki schodkowe

                                                              GMINA ŁASIN

Herb Łasina - herbem miasta jest ścięta głowa św. Jana Chrzciciela umieszczona na kielichu położona w polu między dwoma drzewkami o dębowych liściach znajdująca się na czerwonej tarczy herbowej. Herb został określony w uchwale Nr IV/24/2006 Rady Miejskiej Łasin z dnia 29 grudnia 2006 roku.

Łasin – ( 34 km od Grudziądza ) najdalej ku północy  na prawym brzegu Wisły wysunięte miasteczko polskie o 2800 m. Już za Bolesława Chrobrego był to gród graniczny , a między Rogoźnem a Łasinem  kazał król  w Osie  wbić słupy graniczne. Ponieważ miejsce jest z natury obronne , także i Krzyżacy zbudowali tu zamek, a w roku 1298 osada otrzymała od  nich prawa miejskie. Miasto wraz z okolica należało do komturstwa w Rogoźnie, a potem  do starostwa. W roku 1410 spalono przedmieście wraz z kościołem Marji Magdaleny, w czasie wojny trzynastoletniej Łasin złożył wprawdzie 28 maja 1454 hołd Kazimierzowi  Jagiellończykowi , jednakże  już  w tym roku po bitwie pod  Chojnicami, poddał się  na nowo Krzyżakom. Polacy kilkakrotnie nadaremno oblegali Łasin, był nawet pod jego murami Kazimierz  Jagielończyk ,  dopiero w roku 1461 go zdobyli .Za polskich czasów miasto szybko się spolonizowało . Przy oblężeniu przez Szwedów w roku 1628 spaliło się całe miasto z kościołem, drugi pożar zniszczył miasto w 1719 roku. W archiwum gminnym zachowały się dokumenty od XVI w. Kościół katolicki  ma pochodzić  z czasów  założenia miasta t.j. z początku XIV  w. W roku 1628 spłonął do nagich murów, a wtedy też zniszczała kaplica Dulskich z renesansowym grobowcem Barbary Dulskiej. W roku 1822  poddano kościół restauracji  i odmalowano go. Resztki murów miejskich  z XIV w. rozebrano w roku 1892. Na przedmieściu przed bramą Malborską był niegdyś kościół św. Magdaleny, który w XVIII w. popadł w ruinę.

                                                    GMINA ŚWIECIE nad Osą 

Wykaz zarejestrowanych zabytków nieruchomych na terenie gminy:

-Dwór z przełomu XIX/XX w.w Karolewie, nr 529z 20.05.1987roku
-Kościół parafii pod wezwaniem św.Michała Archanioła z XVI w.w
  Linowie,nr A/320 z 13.07.1936 roku.
-Zespół pałacowy z drugiej połowy XIX w Linowie,obejmujący: pałac z
 trzeciego ćwierćwiecza XIX w,; budynek inwentarski ze spichrzem z 1872; park z XIX w,nr A/696/1-3 z 22.10.1997 roku
-Zespół pałacowy w Lisnowie, obejmujący : pałac z drugiej połowy XIX w,park z pierwszej połowy XIX  w,; rządcówkę z trzeciego ćwierćwiecza XIX ,; ruinę grobowca, nr  A/322/1-4 z 12.05.1986 roku
   - Zespół dworski w Mędrzycach,obejmujący:  dwór z początku XIX w;    park  z połowy XIX ,:
     spichrz z 1847 ;gorzelnię z 1904 ;stajnię  z lat 1903-1911; grobowiec z trzeciego ćwierćwiecza
     XIX w ,;, nr 492 z09.091985 r. nr 523 z 12.05.1987 roku.
   -Park dworski z końca XIX w. w miejscowości Szarnoś,nr 492 z 09.09.1985 r.
   -Zespół dworski z końca XIX w.w Widlicach , obejmujący: dwór; park;stajnie z 1893 , nr 524
     z 12.05.1986 roku.

                                                                GMINA GRUDZIĄDZ - opis herbu

Herb Gminy Grudziądz przedstawia na tle tarczy trójdzielnej w kształcie odwróconej litery T w polu prawym niebieskim drzewo/sosna/złote, w polu lewym niebieskim flanca/sadzonka tytoniowa/ w polu dolnym lis czerwony nad falą błękitno-złote (z Uchwały Nr VI/36 z 17.II.2003 r.Statut Gminy )