Spichrze w Grudziądzu

Niema w Grudziądzu drugiego miejsca, które byłoby tak mocno związane z miastem, jak 26 zabytkowych spichrzy na stromej skarpie nad Wisłą. Wizerunek tych obiektów identyfikowany jest z zachodnią panoramą miasta już od XIV wieku.

Odległe są już jednak czasy, kiedy rozwinięty handel, szczególnie wzdłuż Wisły, skłonił kupców do budowania wielkich magazynów- spichrzów. W pewnych okresach naszych dziejów pełniły one również charakter typowo obronny- włączone w system murów miejskich. Murowane z cegły, ściany ich wskazują na wiele faz budowy i przebudowy.

W kilku dolnych kondygnacjach wyraźnie widoczny układ cegieł gotycki, w kondygnacjach wyższych przeważnie nieregularny.

Od strony ulicy Spichrzowej dwukondygnacjowe ( sporadycznie trzy i czterokondygnacjowe),

od strony Wisły trzy –do sześciokondygnacjowe z przewagą tych ostatnich.

Wewnątrz kondygnacje w większości z zachowanymi konstrukcjami drewnianymi i stropami belkowymi. Dachy siodłowe, kryte przeważnie dachówką, elewacje wsparte wysokimi szkarpami, często wielouskokowimi.

Budowę rozpoczęto w 1346 roku spichrzem „Bornwalda” obecnie przez niektórych identyfikowanym z Nr 9 bez dostatecznych podstaw ze wspomnianym wyżej spichrzem „Bernwalda „

Obecny spichrz Nr 9 ( narożny przy Bramie Wodnej) zbudowany w. XVI/XVII.

Odnowiony w1966 roku, w tym czasie wbudowano w dachu lukarny.  W elewację frontową wmurowano armatnią kamienną kulę.

Spichrz  Nr 11  wzmiankowany jako własność  Czapskiego ( być może Tomasza starosty radzyńskiego)[1].w  latach 1952 -5  z usunięciem we wnętrzu konstrukcji drewnianych i wprowadzeniem stropów ogniotrwałych

Spichrz  Nr 13  Zbudowany zapewnie II połowie XVII wieku, pierwotnie stanowiący całość  z obecnym  nr 15

Spichrz  Nr 15 Analogiczny,  z wejściem osi skrajnej zamkniętym półkoliście

Spichrz  Nr 17  Zbudowany w koniec  w. XVII, być może  z wykorzystaniem murów wcześniejszego. Drzwi ze starymi okuciami.

Spichrz  Nr 19   Zbudowany lub przebudowany  w.  XVII silnie przekształcony pocz. W. XX między innymi elewacja od strony ulicy przenicowana.

Spichrze  Nr 21 i 23 .Zw. XVII, gruntownie przebudowane  na cele mieszkalne oraz nadbudowane  w. XIX-XX

Spichrz  Nr  25   Z w. XVI lub  pocz. w.. XVII  przekształcony na dom mieszkalny

Spichrz  Nr  27   Z w . XVI lub XVII, całkowicie przebudowany na cele mieszkaniowe początek XX wieku.

Spichrz  Nr 29  Budowla z nieokreślonej epoki, gruntownie przebudowana w duchu eklektyzmu II połowy XIX wieku na cele mieszkaniowe.

Spichrze  Nr 31,33,35, wzmocnione od strony zachodniej  szkarpami (przyporami )

Spichrze  Nr 37 Budowla z nieokreślonej epoki, przebudowana  1877-1907 na dom mieszkalny.

Spichrze  Nr 39, 41, Zbudowane zapewnie w XVI wieku. Przebudowany w II połowie XVII i XIX wieku. Elewacja sześciokondygnacjowa, wzmocniona  trzema dwuskokowymi szkarpami.

Większość tych budowli pochodzi z XVI i XVII wieku, przebudowanych  w XIX i XX w.

O wcześniejszym pochodzeniu niektórych z nich świadczą informacje mówiące np. że odbudowane w XVII w. spichrze nr nr 17,43,45 stawiane były przy  wykorzystaniu murów wcześniejszych budowli, podobnie  przy przebudowie w XIX wieku spichrzów  nr 55 i 57. Warto również wspomnieć  o pewnych informacjach  charakteryzujących  niektóre budynki.

I tak  Nr 47 zbudowany w XVI wieku zachował widoczny dokument przebudowy 1771 r. mimo spalenia  w 1945mr.,jest nim płaskorzeźba pod gzymsem z alegorią handlu, monogramem PC i datą  1771,[2]

Nr 49 i 51 zbudowane w XVI w. i przebudowane w XVII/XIX w., połączone z budynkiem dawnego kolegium jezuickiego krytym, murowanym przejściem wspartym na arkadzie- czynnym, gdyż dawne kolegium zajmuje obecnie Urząd Miejski, a część jego wydziałów znajduje się w spichrzach nr 49-53. (podobny, lecz późniejszy ganek łączył z jednym ze spichrzów zaplecze hotelu "Królewski Dwór" przy Rynku)

        Na uwagę zasługuje  też fakt  gruntownych prac  konserwatorskich w spichrzach o nr 9-17 , Brama Wodna,   i przeznaczenia ich na cele  muzealne, daje to duże gwarancje dbałości o stan tych obiektów.

 Dalsze budowano od 1365 r., w roku 1504 wzmiankowanych było już 14 spichrzy murowanych. W 1959 r. po pożarze pozostało zaledwie sześć. Kolejny pożar w 1903 r. przyniósł jeszcze większe szkody, ponieważ po tym kataklizmie rozpoczęła się gruntowna przebudowa, kontynuowana również w czasach późniejszych, w wyniku, której spichrze nr 19-31, 37 oraz 55 i 57 przebudowane zostały na cele mieszkalne.

Zniszczone zostały elewacje zewnętrzne, poszerzono otwory okienne, a w ostatnim czasie w niektórych spichrzach dobudowano balkony ogromnie pogarszające wygląd całego zespołu.

Wzdłuż dzisiejszej ul. Spichrzowej stało ich 14, w większości murowanych, co świadczyło o doniosłej roli Grudziądza w handlu rzecznym regionu. 100 lat później było ich 16. Lokalizację zawdzięczały bliskości portu, znajdującego się u podnóża skarpy, a jednocześnie ich grube, strome mury zewnętrzne o małych okienkach zapewniały obronę przed wrogami i zabezpieczały zbocze przed osuwaniem. Z uwagi na topografie terenu budynki kilkukondygnacyjne od strony Wisły (do 6 kondygnacji), od strony miasta były zaledwie parterowe lub piętrowe, ustawione kalenicowo, kryte dwuspadowymi dachami. Wewnętrzna konstrukcja była drewniana, z belkowymi stropami i stan ten zachowano podczas przebudowy i odbudowy w następnych stuleciach. Prawdopodobnie już w dawniejszych czasach, podobnie jak na XVIII-wiecznych rycinach, z nabrzeżem były połączone drewnianymi rynnami spadowymi, przez które zsypywano zboże bezpośrednio na łodzie i statki. Komunikację miasta z portem zapewniała stojąca na południowym krańcu ulicy obronna Brama Wodna, później pojawiły się 2 dodatkowe furty.
Oprócz handlu zbożem, spichrze okresowo pełniły inne role, np. jeden z nich w latach 1603-1608 (lub do 1618 r.) służył jako świątynia ewangelicka, po utracie kościołów na rzecz katolików. Podczas odbijania Grudziądza z rąk szwedzkich w 1659 r. większość spichrzów spłonęła, ocalało 6. Odbudowa trwała do XVIII w., dawne szersze parcele podzielono na węższe, co pozwoliło na zwiększenie liczby budynków do około 30. W XIX w. kolejne spichrze i magazyny o konstrukcji szkieletowej pojawiły się również w sąsiedztwie na terenie miasta oraz na nabrzeżu wiślanym (niezachowane). Pięć budynków spłonęło w 1903 r., niektóre dostosowano do potrzeb mieszkalnych, wybijając duże okna i montując na elewacjach balkony. W 1909 r. na wysokości ul. Ratuszowej zbudowano monumentalne schody (później nazwane Schodami Słowackiego). Poważne zniszczenia miały miejsce podczas walk o miasto w 1945 r. Odbudowa trwała w latach 1946-1966. Obecnie niektóre nadal pełnią funkcje magazynowe, częściowo mieszkalne, parę służy po adaptacji potrzebom Muzeum w Grudziądzu, w jednym, połączonym krytym przejściem przerzuconym nad ulicą z gmachu dawnego kolegium jezuickiego znajduje się część biur Urzędu Miejskiego (podobny, lecz późniejszy ganek łączył z jednym ze spichrzów zaplecze hotelu "Królewski Dwór" przy Rynku). Spichrze, wzniesione jako zwarty blok i stanowiące o wyjątkowości nadwiślańskiej panoramy, co podkreślił już w XVI w. Sebastian Klonowic w poemacie "Flis" (pisząc o "Grudziądzu czerwonym"), stały się symbolem miasta, co obecnie podkreśla nocna iluminacja.
Relikty murów gotyckich o wątku wendyjskim zachowały się w dolnych kondygnacjach tylko niektórych z nich, jednak ceglane lico ścian od strony Wisły, wspartych potężnymi przyporami sprawia, że spichrze na pierwszy rzut oka sprawiają wrażenie średniowiecznych. Jedynymi elementami dekoracyjnymi były godła, którymi oznaczano budynki. Do naszych czasów zachowała się Alegoria Handlu z 1771 r. (ul. Spichrzowa 47).
14 listopada 2017 z ręki prezydenta RP spichlerze grudziądzkie zostały wpisane na listę Pomników Historii^[1].

---

[1] Katalog Zabytków sztuki w Polsce „t .XI ,zeszyt 7 str.30-33

[2] Henryk Stopikowski, Poznajemy zabytki Grudziądza, zeszyt  nr 8