Rozwój miasta Grudziądza

ROZWÓJ MIASTA GRUDZIĄDZA

Jako osada istniał Grudziądz już w czasach przedhistorycznych, gród zbudował prawdopodobnie Bolesław Chrobry na dzisiejszej górze zamkowej. Był to jeden z tych grodów granicznych, którymi pierwsi Piastowie obwarowali się przeciw Prusom.Grudziądz płacił, jak inne grody, czynsz do kasy królewskiej i Bolesław Szczodry oddaje 1/9 tych dochodów Klasztorowi w Mogilnie dokumentem wystawionym 11kwietnia 1065 r. w Płocku. Administracyjnie należał Grudziądz do wojewody mazowieckiego, do którego należało też dużo majątków w okolicy Grudziądza, w r.1137 posiadał np. wojewoda Żyro (Żyrosław) wsie Juszewo, Mgowo, Dębieniec, Zelnowo, Buk i Partęciny.
Za pierwszych Piastów powstała też zapewne pierwsza parafia. Szukać jej trzeba wraz z osadą przy ul. Rybackiej w dzielnicy zwanej Rybaki, gdzie istniał niegdyś kościół św. Jerzego. Około roku 1218 oddaje Konrad Mazowiecki Grudziądz biskupowi Chrystianowi dla poparcia misji pruskiej z powodu niepowodzenia tegoż, powołał Konrad zakon krzyżacki, oddając mu z Ziemią Chełmińską, także Grudziądz. Krzyżacy zbudowali w Grudziądzu krótko po roku 1234 zamek, nieco później miasto, które otrzymało prawo magdeburskie. Dokument z roku 1291, odnawiający przywilej dotacyjny, wykreśla Grudziądzowi granice, dzisiejszego śródmieścia z wykluczeniem
ulicy Wybickiego i Lipowej na północy i całej wschodniej części poza ulicą Murową, a więc Groblowej, Mickiewicza, Ogrodowej itd. Ulica Toruńska zaś i Rybacka tworzyły przedmieście toruńskie. Pola przydzielone miastu były znacznie mniejsze niż w Chełmnie lub Toruniu, a nawet niż w Łasinie i Radzynie, fundatorzy widocznie akcentowali tu charakter kupiecki miasta.
R. 1320 przyłączył komtur Sighard v. Szwarzburg do obwodu miejskiego Ogrodową i Groblową, r. 1328 zaś także całą przestrzeń między tymi ulicami. W takich granicach pozostało miasto aż do rozbiorów Polski.
Już w r. 1313 istniał  w Grudziądzu ratusz, sukiennice, zakład leczniczy felczera, sklepy rzeźnickie i szewskie, r. 1365 spichrze, 1380 sklep ratuszowy z wyszynkiem wina , 1386 kanał z Węgrowa do miasta, a 1415 wodociągi (Wasserkunst) zaopatrujące miasto w wodę.
Począwszy od XVI w. można już przytoczyć niektóre cyfry odnoszące się do rozwoju kulturalno – gospodarczego miasta. Około 1500 były domy na ul. Szewskiej, Łasińskiej, przy bramach i na Rybakach, poza tym były ogrody lub pola: istniał wtedy jeden browar, 2 słodownie i ogród chmielowy pod miastem. R. 1504 było 14 spichrzów, kilka murowanych, reszta z drewna, 9 sklepów przy ratuszu, 4 przy kościele św. Ducha, 2 przy bramie toruńskiej, 15 gospodarstw, stodoły, garbarnie i karczma na Rybakach. R. 1506 wymieniają kroniki prócz tego 6 piekarzy i 10 rybaków. R. 1608 istniało 16 spichrzów, 3 sklepy przy ratuszu, 6 przy bramie łasińskiej, 12 przy kościele św. Ducha, 2 przy bramie toruńskiej, 3 na Rybakach, 1 przy cmentarzu, 33 stodół, 18 ogrodów, 7 chat rybaków, 10 garbarni, 2 browary, 2 słodownie.Nadmienić tu warto, iż kupcy przenosili się z sukiennic pod ratuszem na ul. Szewską, Pańską i Klasztorną przy kościele św. Ducha.
Za rządów pruskich sporządzono dokładniejsze listy statystyczne. Według nich było więc w r. 1772 w Grudziądzu 131 domostw murowanych i 1204 mieszkańców.R. 1800 było: 395 domów pod cegłą, 127 pod słomą, 4477 osób cywilnych i 700 wojskowych. R. 1809: 533 domostw i 3604 osób cywilnych. Ubytek tłumaczy się wojną napoleońską. Tradycyjnie obszar miejski stale się powiększał. Już w 1783 r. włączono do miasta Fiewo tj. część północną dzisiejszego miasta przy ul. Wybickiego oraz Frytę tj. partie między ul. Groblową, Trynkową i Mickiewicza, r. 1872 Strzemięcin, Chełmińskie przedmieście i Nowydwór.R. 1880 zajmował Grudziądz obszar 1882 ha w tym 90 zabudowanego, 1905 r ha 1928, w tym 185 zabudowanego.R. 1900 wcielono do obszaru miejskiego M. Kuntersztyn, 1903 Rudnik.
Przed rokiem 1655 trudno poza grodem i podzamczem ująć kartograficznie obszar zabudowań miejskich, ogólnikowo tylko wiadomo, iż były zamieszkałe okolice na okołorynku, przy kościele farnym i ul. Szewska, Klasztorna i Rybacka.R. 1816 założono Szkołę Miejską. R. 1832 Wyższą Szkołę Miejską, którą w 1866 r. zamieniono w gimnazjum klasyczne, 1844 powstało gimnazjum żeńskie, 1858„realne” i 1862 założono fabrykę wyrobów emaliowanych i odlewanych Herzfelda i Victoriusa. 1878 r. zbudowano kolej Grudziądz – Jabłonowo, 1879 Grudziądz-Laskowice, 1883 Grudziądz – Toruń.1882 założono fabrykę narzędzi rolniczych Ventzkiego (Unię), 1907 Szkołę Budowy maszyn, 1899 wprowadzono nowe wodociągu, 1907 ukończono kanalizację.
Gazownia miejska powstała już w 1867 r., elektrownię zbudowano w 1899, muzeum w 1911.
z Miesięcznika Krajoznawczego „Ziemia” maj 1925 rok
Ks. Władysław Łęga